Transxəzər boru kəmərini reallaşdırmaq üçün bundan yaxşı şans yoxdur

"Ötən ay Ermənistanla tarixi sülh sazişi imzaladığı Vaşinqtona uğurlu səfərindən sonra Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Türkmənistan Xalq Şurasının sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədovla görüşmək üçün Türkmənistana səfər etdi. Türkmənbaşının məkan kimi seçilməsi çoxlu simvolizmə malikdir. Bakıdan Xəzərin o tayına qısa bir məsafədə olsa da, bu şəhər Türkmənistanın indiki geosiyasi reallığından daha çox potensial qərb istiqamətini simvollaşdırır".

Teleqraf xəbər verir ki, bu fikirləri amerikalı hərbi ekspert Luke Coffey "Arab News" qəzeti üçün yazdığı təhlildə qeyd edib.

Onun fikrincə, ölkənin əsas Xəzər limanı və Qərbə açılan qapısı olan Türkmənbaşı şərq və qərb istiqamətində daşınan mallar üçün kəsişmə nöqtəsi kimi xidmət edir və gələcək Transxəzər genişləndirilməsi üçün ehtimal olunan başlanğıc nöqtəsidir:

"İctimaiyyətə açıqlanmasa da, Türkmənbaşıdakı müzakirələrdə tranzit və enerji əməkdaşlığına toxunulduğuna və təbii qazın nəqli üçün uzun müddətdir müzakirə edilən Transxəzər boru kəmərinin mümkünlüyünün qeyd olunduğuna şübhə yoxdur.

1990-cı illərdən bəri siyasətçilər Türkmənistanı və Mərkəzi Asiyanı Azərbaycana, Cənubi Qafqaza və nəhayət, Avropaya birləşdirən Transxəzər təbii qaz kəməri ideyasını irəli sürdülər. Bu günə qədər layihə bir arzu olaraq qaldı. Belə bir boru kəmərinin mühəndisliyi çox az maneələr təqdim edir, lakin geosiyasi problemlər əhəmiyyətlidir. Tankerlə asanlıqla nəql oluna bilən neftdən fərqli olaraq, təbii qazın daşınması üçün baha başa gələn mayeləşdirmə tələb olunur. Xəzər vasitəsilə Türkmənistanı Azərbaycandan cəmi 280 km ayıran boru kəməri yeganə qənaətcil variantdır.

Bu kəmər beynəlxalq müştərilərə Rusiya və İranın enerji bazarlarından və tranzit dəhlizlərindən yan keçməyə imkan verərək hər iki ölkənin strateji mövqelərini sarsıdacağı üçün mübahisəli olub. Bu illər ərzində Moskva və Tehran ekoloji narahatlıqları əsas gətirərək və ya irəliləyişi dayandırmaq üçün Xəzər dənizinin qaranlıq hüquqi statusundan istifadə etməyə cəhd edərək, layihənin qarşısını almaq üçün diplomatik və siyasi təzyiqlərdən istifadə ediblər. Lakin onların əsl narahatlığı həmişə bazar payının və siyasi rıçaqların itirilməsi olub".

Müəllif məqalədə qeyd edib ki, lakin son illərdə bu ideya geniş yayılmağa başlayıb: "Rusiyanın Ukraynaya tammiqyaslı müdaxiləsi və bunun ardınca Avropanın Rusiya enerjisindən asılılığını azaltmağa çalışması Brüsseldə Transxəzər boru kəmərinə alternativ olaraq marağını yenidən artırdı. Azərbaycan kritik enerji qovşağı kimi mövqeyini möhkəmləndirəcəyini və Cənub Qaz Dəhlizi vasitəsilə Avropaya mövcud ixracını tamamlayacağını qəbul edərək, layihəni sakitcə təşviq etdi. Avropa liderləri indi getdikcə daha çox bunu uzunmüddətli diversifikasiya strategiyasının həllinin bir hissəsi kimi görürlər.

Aşqabadda hesablama daha mürəkkəbdir. Türkmənistan uzun müddətdir boru kəmərini dəstəkləməkdə ehtiyatlı davranır, regional gücləri narahat etməkdən çəkinir və qərbə inteqrasiyanı tam şəkildə qəbul etmək istəmir. Bununla belə, iqtisadi reallıqları gözardı etmək getdikcə daha çətindir. Hazırda Türkmənistan təbii qazının böyük hissəsini Çinə ixrac edir. İqtisadiyyatı gərginlik altında olan ölkə enerji ixracını şaxələndirməkdən faydalana bilər və Avropa əhəmiyyətli yeni bazar təklif edir".

Luke Coffey bildirir ki, indi Amerika diplomatiyası üçün bir açılış var və hətta Prezident Donald Trump üçün bir rol: "Ötən ay Ağ Evdə Ermənistan-Azərbaycan sülh sazişinə vasitəçilik edən ABŞ lideri gözlənilmədən regionda oyunçuya çevrilib. İrəvan və Bakını üç onillikdən artıq görünməmiş şəkildə sülh masasına gətirmək ona yelkənlərində diplomatik külək verir. O, Türkmənistanı və Azərbaycanı transxəzər boru kəməri planı hazırlamağa sövq etmək üçün bu sürətdən istifadə etməlidir.

Belə bir təşəbbüs Trampın xarici siyasət gündəliyinə tam uyğun gəlir. O, artıq Türkiyəni Cənubi Qafqazdan keçərək Mərkəzi Asiyaya yeni tranzit dəhlizi ilə birləşdirəcək “Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutu”nu (Tramp dəhlizi) dəstəkləyib. Trampın maliyyələşdirdiyi Transxəzər boru kəməri bu vizyonu tamamlayaraq, iqtisadi qazanclar və regional əməkdaşlıq gətirəcək.

Presedent var. 1990-cı illərdə Prezident Bill Klinton Bakı-Tbilisi-Ceyhan kimi boru kəmərləri üzrə regional əməkdaşlığı müdafiə edirdi. Həmin layihələr nəinki Xəzər resurslarını dünya bazarlarına açdı, həm də Qərblə iqtisadi əlaqələri dərinləşdirməklə regionun sabitləşməsinə kömək etdi. Tramp Xəzərlə oxşar strateji yol tuta bilər, Avropanın Rusiya enerjisindən asılılığını azaltmağa kömək edə bilər. Sanksiyalarla Rusiyadan kənarda qalan ABŞ enerji şirkətləri üçün yeni bazar imkanları açaraq Qərbə inteqrasiyaya can atan regional tərəfdaşlarla əlaqələri gücləndirə bilər".

Müəllif vurğulayıb ki, bu layihənin faydaları iqtisadiyyatdan kənara çıxır: "Xəzərin şərq və qərb sahillərini birləşdirən fiziki boru kəməri tarixən kövrək olan regionda əməkdaşlığı inkişaf etdirərək etimadın möhkəmləndirilməsi tədbiri kimi xidmət edə bilər. Bazar və tranzit tendensiyaları artıq şərqdən qərbə istiqamətlənir: Onilliklər ərzində qlobal bazarlara çıxmaq üçün Rusiya marşrutlarına arxalanan Qazaxıstan Ukrayna müharibəsindən sonra Xəzər vasitəsilə Azərbaycana daşıdığı neftin həcmini durmadan artırıb. Həcmlər təvazökar olaraq qalır, lakin artır - hətta ehtiyatlı aktyorların necə alternativ axtardığını nümayiş etdirir.

Bu arada, bir vaxtlar transxəzər boru kəmərinin ən qatı düşmənləri olan Rusiya və İran hazırda diqqəti yayındırıb və qismən zəifləyib. Moskva Ukraynadakı müharibəsi ilə tükənir; Tehran həm daxili iğtişaşlarla, həm də beynəlxalq təcridlə üzləşib. İndi belə bir layihəni əngəlləmək üçün heç birinin çox gücü və ya iştahı yoxdur. Geosiyasi mühitin dəyişməsi ilə diplomatik fəaliyyət məkanı postsovet dövrünün ilk illərindən bəri hər zaman olduğundan daha açıqdır.

Bu o deməkdir ki, fəaliyyət üçün vaxt nəhayət gəlib çatmış ola bilər. 1990-cı illərdən bəri Transxəzər boru kəməri arzusunu reallaşdırmaq üçün bundan yaxşı şans yox idi. Əgər inşa edilsə, o, regional oyun dəyişikliyi olacaq: Avropa üçün enerji təhlükəsizliyi, Türkmənistan üçün yeni gəlirlər və Avrasiyada daha böyük geosiyasi sabitlik. Yeganə sual, bu fürsəti əldən verməzdən əvvəl istifadə etmək üçün siyasi iradə olacaqmı?"