Avropa Siyasi Birliyinin (ASB) Albaniyanın paytaxtı Tiranada dünən baş tutmuş 6-cı sammiti Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlər sistemində artan rolunun növbəti önəmli mərhələsi oldu. Prezident İlham Əliyevin nüfuzlu forumda iştirakı sadəcə diplomatik jest deyil, həm də rəsmi Bakının Avropanın siyasi memarlığında etibarlı, praqmatik və fəal tərəfdaş kimi mövqeyinin daha da möhkəmləndiyini nümayiş etdirdi.
Sammit sübut etdi ki, Avropa İttifaqı institutları ilə gərgin dövrlərə rəğmən Azərbaycanın xarici siyasəti strateji əməkdaşlıq modelini yenidən qurmağa və Avropa ilə qarşılıqlı maraqlara, enerji qarşılıqlı asılılığına və geosiyasi reallığa əsaslanan tərəfdaşlıq təklif etməyə nail olub.
Yaxın keçmişdə Azərbaycanla Avropa İttifaqı arasında münasibətlərdə müşahidə olunan gərginlik təbii ki, ciddi narahatlıq doğururdu. Bu gərginlik bir sıra amillərlə, xüsusən də bəzi Avropa qurumlarının yüksək vəzifəli nümayəndələrinin ifrat qərəzli və obyektivlikdən uzaq bəyanatları ilə əlaqədar yaranmışdı. Aİ-nin ritorikasında və addımlarında Azərbaycanın milli maraqları və regional reallıqları nəzərə alınmadan xarici siyasət gündəmini ona diktə etmək cəhdləri aydın sezilirdi.
Ünsiyyət böhranını daha da dərinləşdirən məqamlardan biri də odur ki, Avropa tərəfi tez-tez birtərəfli və səthi yanaşmalara əsaslanır, Cənubi Qafqazda müharibədən sonrakı mürəkkəb konteksti və Azərbaycanın daxili qərar mexanizmlərini nəzərə almırdı. Bu isə Bakıda yalnız narahatlıq yaratmır, eyni zamanda Aİ-nin yanaşmasının balanssız və siyasi maraqlarla yükləndiyi qənaətini formalaşdırırdı.
Müşahidə olunan mənzərəni dəyişən əsas amil Prezident İlham Əliyevin ardıcıl və prinsipial xətti oldu. Onun strategiyasının əsas sütunlarından biri o formatlardan imtina idi ki, orada dialoq yerini diktəyə, əməkdaşlıq isə siyasi təzyiqə vermişdi. Azərbaycan istənilən xarici təşəbbüsü suverenlik və milli maraqlar prizmasından qiymətləndirməyə başladı və heç bir tərəfdaşlıq çərçivəsi bu əsas prinsiplərdən üstün tutulmadı.
Məzkur mövqe ilkin mərhələdə müəyyən gərginlik yaratsa da, uzunmüddətli perspektivdə Aİ-nin yanaşmasının korrektə olunmasına gətirib çıxardı. Brüsseldə Azərbaycan artıq təlimat alan və ya təzyiq obyektinə çevrilən tərəf kimi deyil, konkret mövqeyi, regional baxışları və əhəmiyyətli enerji-logistika resursları olan bərabərhüquqlu iştirakçı kimi qəbul edilməyə başladı.
Məhz bu keçid - asimmetrik münasibətlərdən subyektivliyin tanınmasına doğru - tərəflər arasında dialoqun bərpası və keyfiyyətcə yenilənməsi üçün əsas baza oldu. Avropa İttifaqı Azərbaycanın artan rolunu - enerji təhlükəsizliyi, nəqliyyat dəhlizləri və regional sabitlik sahəsində - nəzərə alaraq daha praqmatik və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan əməkdaşlıq modelinə üstünlük verməyə başladı.
Azərbaycanın Aİ ilə konstruktiv əməkdaşlığa qayıdışı heç də güzəştlərin nəticəsi deyil, milli maraqların üstünlüyü prinsipinə əsaslanan möhkəm və ardıcıl siyasətin nəticəsidir. Məhz bu yanaşma yeni platforma yaratdı - burada balans və qarşılıqlı hörmət tərəfdaşlığın müəyyənedici elementlərinə çevrildi.
Azərbaycan bu gün təkcə Avropanın enerji sabitliyini təmin edən (Cənub Qaz Dəhlizi və Xəzər resurslarının çatdırılması vasitəsilə) deyil, həm də tranzit, rəqəmsal əlaqəlilik və qlobal böhranların həllində mühüm rol oynayan ölkə kimi çıxış edir. Bu, həm postpandemiya dövründə ölkənin iştirak etdiyi logistika platformalarında, həm də beynəlxalq və regional təşəbbüslərdə fəal rolunda özünü göstərir.
Azərbaycanın bu rolunun beynəlxalq səviyyədə tanınması konkret diplomatik addımlarda da əks olunur. Avropa İttifaqının xarici siyasət və təhlükəsizlik məsələləri üzrə ali komissarı Kaya Kallasın Bakıya səfəri, Prezident İlham Əliyevin Avropa Şurasının sədri Antoniu Koşta ilə telefon danışığı, Avropa Komissiyasının rəhbəri Ursula fon der Lyayenin Tirana sammitində Prezident İlham Əliyevlə keçirdiyi görüş - bütün bunlar Azərbaycanın artan siyasi çəkisinin və strateji əhəmiyyətinin göstəriciləridir.
Tam əminliklə demək olar ki, Azərbaycan və Avropa İttifaqı arasında siyasi münasibətlər bərpa olunub. Bəzi dövlətlərin və lobbi qruplarının Ermənistanı regionda Aİ üçün yeganə etibarlı tərəfdaş kimi təqdim etmək cəhdlərinə baxmayaraq, Bakı sistemli və prinsipial siyasəti ilə bu səylərin qarşısını aldı. İrəvanın "demokratiya" və "mədəni istisnalıq" ritorikasına əsaslanan manipulyasiya cəhdləri reallıqla toqquşdu: Aİ Cənubi Qafqazda effektiv siyasət yürütmək istəyirsə, Azərbaycanın nəqliyyat və enerji dəhlizlərinə nəzarət etdiyini və real təsir imkanlarına malik olduğunu görməyə məcburdur.
Prezident İlham Əliyevin güzəştə əsaslanmayan, suverenlik və ərazi bütövlüyünün qorunması ilə səciyyələnən siyasəti, çoxvektorlu diplomatiya oyunu qurmaq bacarığı İrəvanın Azərbaycanın Avropa platformasından sıxışdırılması planlarını tam şəkildə puç etdi.
Prezident İlham Əliyevin Avropa Siyasi Birliyinin 6-cı sammitində iştirakı çərçivəsində apardığı çoxsaylı ikitərəfli görüşlər Azərbaycanın diplomatik çəkisinin artdığını nümayiş etdirdi. Bu görüşlər yalnız simvolik deyil, konkret siyasi və diplomatik məzmun daşıyır: onlar Azərbaycanın qlobal dəyişikliklər fonunda etibarlı tərəfdaş kimi qəbul olunduğunu təsdiqləyir. Görüşlərin strukturu və məzmunu göstərir ki, Azərbaycan artıq Avropada enerji, logistika, rəqəmsal infrastruktur və beynəlxalq təhlükəsizlik sahələrində sabit və konstruktiv həllər təklif edə bilən dövlət kimi qəbul edilir.
Prezident İlham Əliyevin ASB sammiti çərçivəsində keçirdiyi intensiv ikitərəfli görüşlər diplomatik praktika baxımından qeyri-adi haldır. Belə yüksək səviyyəli təmaslar yalnız tərəflər bir-birini strateji tərəfdaş kimi qəbul etdikdə həyata keçirilir. Açıq mənbələrə əsasən, Prezident sammit çərçivəsində Şərqi və Qərbi Avropa, Mərkəzi Avropa, Baltikyanı və Aralıq dənizi regionu ölkələrinin rəhbərləri ilə görüşlər keçirmişdir.
Müzakirə olunan mövzular rəsmi bəyanatlardan xeyli kənara çıxaraq konkret əməkdaşlıq sahələrini əhatə edirdi: enerji təchizatı, nəqliyyat marşrutlarının genişləndirilməsi, təchizat zəncirlərinin davamlılığı, rəqəmsal transformasiya və “yaşıl iqtisadiyyat”a keçid. Bu, Azərbaycanın təkcə resurs ölkəsi deyil, həm də dəyişən mühitə uyğunlaşa bilən institusional potensiala malik dövlət kimi qəbul edildiyini təsdiqləyir.
Müasir Avropa bir sıra ciddi çağırışlarla üz-üzədir. Enerji təhlükəsizliyi məsələləri, logistika zəncirlərində pozulmalar, qonşu regionlarda müşahidə olunan siyasi qeyri-sabitlik fonunda Azərbaycan həm daxili sabitliyini qoruyub saxlayan, həm də xarici dayanıqlığın təmininə real resurs və infrastruktur imkanları ilə töhfə verə bilən nadir ölkələrdən biri kimi önə çıxır.
Enerji sahəsində Azərbaycan Cənub Qaz Dəhlizi vasitəsilə Avropaya təbii qaz ixracını mərhələli şəkildə artırır. TANAP və TAP boru kəmərlərinin genişləndirilməsi nəticəsində, 2024-cü ildə Avropaya ixrac olunan qazın həcmi təxminən 12 milyard kubmetr təşkil edib. Avropa Komissiyası ilə imzalanan memorandum əsasında 2027-ci ilədək bu göstəricinin 20 milyard kubmetrə çatdırılması planlaşdırılır.
Logistika baxımından Azərbaycanın əhəmiyyəti daha da artıb. Rusiya və Ukrayna üzərindən keçən ənənəvi marşrutların pozulmasından sonra Xəzər dənizindən keçən Orta Dəhliz əsas alternativə çevrilib. Bu dəhliz həm Avropa İttifaqı, həm də Çin üçün prioritet istiqamətdir. Azərbaycan isə bu marşrutun əsas operatoru rolunda çıxış edir.
Siyasi müstəvidə də Azərbaycan sabit xarici siyasət kursunu qoruyur. Bir sıra qonşu ölkələrdə müşahidə olunan siyasi dəyişkənliklər fonunda Bakı beynəlxalq arenada etibarlı və proqnozlaşdırıla bilən tərəfdaş kimi qəbul olunur. Bu da Azərbaycanı Qərb dövlətləri üçün daha cəlbedici edir.
Tirana sammiti çərçivəsində keçirilən ikitərəfli görüşlər yalnız enerji və nəqliyyat məsələləri ilə məhdudlaşmayıb. Geniş spektrli mövzular müzakirə olunub və bunlar Avropa İttifaqının strateji gündəliyi ilə uzlaşır.
Təchizat zəncirlərinin dayanıqlılığı önəmli məsələ kimi öndə olub. Postpandemiya dövründə qlobal logistika sistemində baş verən dəyişikliklər Aİ-ni yeni və etibarlı marşrutlar axtarmağa vadar edir. Azərbaycan bu sahədə yalnız tranzit ölkəsi kimi deyil, eyni zamanda Ələt Azad İqtisadi Zonasındakı institusional imkanları ilə də özünü təsdiqləyir.
Rəqəmsal transformasiya sahəsində Azərbaycan kibertəhlükəsizlik, rəqəmsal xidmətlər və bulud texnologiyaları üzrə layihələr təqdim edir. Ölkədə müasir data mərkəzləri yaradılır və bunlar Avropa ilə Asiya arasında məlumat mübadiləsi üçün etibarlı alternativ kimi təklif olunur.
Yaşıl enerji keçidi də mühüm mövzulardan biri olub. Avropa karbon emissiyalarının azaldılmasına yönəlmiş siyasət çərçivəsində təmiz enerji mənbələrinə üstünlük verir. Azərbaycan isə həm günəş və külək enerjisi potensialına, həm də gələcəkdə yaşıl hidrogen istehsalı və ixracı imkanlarına malikdir. 2024-cü ildə Macarıstan və Rumıniya da daxil olmaqla Avropa ölkələri ilə bu sahədə əməkdaşlıq sənədləri imzalanıb.
Tirana sammiti çərçivəsində keçirilən görüşlər Azərbaycanın Avropa üçün periferik yox, strateji tərəfdaş statusuna malik olduğunu bir daha sübut etdi. Bu görüşlər diplomatik alətlərin istifadə edildiyi və konkret təşəbbüslərin irəli sürüldüyü əsl siyasi platforma oldu. Azərbaycan burada yalnız mövcud münasibətlərin iştirakçısı deyil, həm də bu münasibətlərin yeni modelini formalaşdıran fəal aktor kimi çıxış etdi.
Qlobal parçalanma və böyük güclər - ABŞ, Aİ, Çin və Rusiya - arasında geosiyasi rəqabətin artdığı bir dövrdə çox az ölkə müstəqil və balanslaşdırılmış xarici siyasət yürütməyi bacarır. Azərbaycan bu kontekstdə qeyri-blokçu praqmatizmin uğurlu nümunəsini nümayiş etdirir. Ölkənin prioriteti milli maraqlar, çoxvektorlu diplomatiya və strateji balansdır. Bu yanaşma Azərbaycana Şərq və Qərblə eyni anda əməkdaşlığı dərinləşdirmək və heç bir güc mərkəzinə tam şəkildə bağlanmadan müstəqil statusunu qorumaq imkanı verir.
Azərbaycanın Çinlə münasibətləri də bu strategiyanın tərkib hissəsidir. Ölkə “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsündə fəal iştirak edir və Orta Dəhlizdə əsas rol oynayır. Bu marşrut Çini Avropa ilə birləşdirir, Rusiya və İranı isə kənarda qoyur ki, bu da geosiyasi baxımdan xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
2023–2025-ci illərdə Ələt Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı genişləndirilib, burada Çin şirkətləri artıq fəaliyyət göstərir. Ələt Ticarət-Logistika Zonası da aktiv inkişaf edir. Çinlə yüklərin elektron sertifikatlaşdırılması sahəsində qarşılıqlı tanınma haqqında saziş imzalanıb ki, bu da tranzit prosesini sadələşdirir və sürətləndirir.
Əməkdaşlıq yalnız nəqliyyatla məhdudlaşmır. Elmi-texniki mübadilə, rəqəmsal texnologiyalar, “ağıllı şəhər” layihələri və enerji texnologiyaları da tərəfdaşlığın əsas istiqamətləri sırasındadır. Eyni zamanda Azərbaycan siyasi təsirlərdən yayınaraq yalnız iqtisadi müstəvidə əməkdaşlığı davam etdirir və öz müstəqilliyini qoruyur.
Azərbaycan Mərkəzi Asiya ölkələri - Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan və Qırğızıstanla münasibətlərini ortaq türk mənsubiyyəti və mədəni-tarixi bağlar əsasında qurur. Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində regional əməkdaşlığın yeni platforması formalaşır və bu prosesdə Bakı həm ideoloji, həm də logistik mərkəzlərdən biri kimi çıxış edir.
Azərbaycan Xəzər və Qara dənizlər arasında nəqliyyat axınlarının koordinasiyasında iştirak edir. Qazaxıstan və Türkmənistan neftinin Azərbaycanın boru kəməri infrastrukturu vasitəsilə ixracını nəzərdə tutan ikitərəfli enerji sazişləri imzalanıb. Eyni zamanda rəqəmsal idarəetmə, davamlı inkişaf və ekoloji təhlükəsizlik sahəsində təcrübə mübadiləsi aparılır.
Yaxın Şərqdə Azərbaycan həm ərəb ölkələri - xüsusilə Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Səudiyyə Ərəbistanı və Qətərlə, həm də İsraillə fəal əməkdaşlıq qurur. İsraillə təhlükəsizlik, müdafiə və yüksək texnologiyalar sahəsində strateji tərəfdaşlıq mövcuddur. Bundan əlavə, Azərbaycan bir sıra müsəlman ölkələrinin dəstəklədiyi və logistik sistemlərin davamlı şəkildə transformasiyasına yönəlmiş “Yaşıl Orta Dəhliz” təşəbbüsündə iştirak edir.
Azərbaycan Avropa İttifaqı ilə siyasi fikir ayrılıqlarına baxmayaraq, qarşılıqlı anlayış və faydaya əsaslanan konstruktiv münasibətləri qoruyub saxlayır. Xüsusilə Aİ-nin Rusiya enerjisindən imtina etdiyi şəraitdə, enerji sabitliyi məsələsində Bakı və Brüssel ortaq yanaşma nümayiş etdirirlər. Azərbaycan artıq Yunanıstan, Bolqarıstan, İtaliya və Rumıniya da daxil olmaqla Cənub-Şərqi Avropanın əsas qaz təchizatçılarından birinə çevrilib.
2022-ci ildə imzalanmış strateji enerji tərəfdaşlığına dair memorandum 2027-ci ilədək qaz təchizatının ikiqat artırılmasını nəzərdə tutur. Azərbaycan eyni zamanda Gürcüstan, Macarıstan və Rumıniya ilə birlikdə “Yaşıl Zəngəzur Enerji Dəhlizi” layihəsini irəli aparır. Bakı rəqəmsal transformasiya, kibertəhlükəsizlik və davamlı infrastruktur sahələrində Avropa təşəbbüslərində də aktiv iştirak edir.
Azərbaycan hər hansı bir hərbi-siyasi blokun üzvü deyil və bu prinsipial siyasət strateji manevr imkanlarının qorunmasına xidmət edir. Bu yanaşma ölkəyə NATO və Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı ilə paralel dialoq aparmaq, rəqib güclərlə münasibətləri pozmadan regional təşəbbüslərdə iştirak etmək, münaqişə və əməkdaşlıq platformalarında neytral moderator kimi çıxış etmək imkanı verir.
Nəticədə, Azərbaycan Qərb ilə Şərq, Avropa ilə Asiya, ərəb dünyası ilə Türkiyə, Çin ilə postsovet məkanı arasında etibarlı körpü rolunu oynayır.
Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsində Azərbaycan getdikcə “orta güc” konsepsiyasına uyğun gələn ölkə obrazını formalaşdırır. Bu, resursları məhdud olsa da, coğrafi mövqeyi, diplomatik fəallığı və ixtisaslaşmış imkanları ilə daha geniş regional nizamda söz sahibi olan dövlət modelidir.
Azərbaycanın bu statusunu müəyyən edən əsas xüsusiyyətlər bunlardır:
1. Regional sabitlik təşəbbüskarı kimi Cənubi Qafqazda sülh və postmünaqişə bərpası gündəliyini təşviq edir.
2. Enerji təminatçısı kimi Avropa və Avrasiya enerji sistemində mühüm yer tutur.
3. Logistika mərkəzi kimi Orta Dəhlizdə fəal iştirak edir, dəniz və dəmir yolu infrastrukturunu inkişaf etdirir, logistikada rəqəmsal texnologiyaları tətbiq edir.
4. Moderator kimi Bakı beynəlxalq dialoq üçün getdikcə daha çox seçilən məkana çevrilir. Bunu yüksək səviyyəli tədbirlərin Bakıda və Şuşada keçirilməsi, Azərbaycanın iqlim və nəqliyyat sammitlərində iştirakı da sübut edir.
... Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Avropa Siyasi Birliyinin 6-cı sammitində iştirakı ölkənin beynəlxalq imicinin transformasiyasını təsdiqlədi. Bakı Aİ ilə münasibətlərdə asılı mövqedən çıxış etmir, əksinə, bərabərhüquqlu dialoqun subyekti kimi çıxış edir. Avropa İttifaqının Cənubi Qafqazla bağlı daha balanslı xəttə qayıtması da böyük ölçüdə Prezident İlham Əliyevin apardığı ardıcıl və məqsədyönlü siyasətin nəticəsidir. Bu siyasət Azərbaycanın real imkanlarını və geosiyasi dəyərini qəti şəkildə ortaya qoyur.
Qlobal qaydaların getdikcə daha çox regional güc mərkəzlərinə və orta dövlətlərə söykəndiyi bir dövrdə Azərbaycan həm maraqlarını qoruya bilən, həm də beynəlxalq sabitliyə töhfə verən məsuliyyətli aktor obrazını formalaşdırır.
Avropa Siyasi Birliyinin sammiti də bu statusun təkcə ifadə olunmadığını, eyni zamanda beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanındığını göstərdi.
