Zəngəzur dəhlizi ətrafında bölgədə marağı toqquşan güclər arasında geosiyasi intriqa davam edir. Xəbər verildiyi kimi, İspaniyanın “Periodista Digital” nəşri Paşinyan hökumətinin Zəngəzur dəhlizinə nəzarəti ABŞ-a verməyə razılaşdığını yazıb. Qəzet bunu üç ölkə - Azərbaycan, Ermənistan və ABŞ arasında “gizli memorandum”un məzmununa istinadla qeyd edib.
İddiaya görə, “sənəd” Ermənistanın Sünik (Qərbi Zəngəzur - red.) bölgəsi vasitəsilə Azərbaycanın materik hissəsini Naxçıvanla birləşdirəcək 42 kilometr uzunluğunda nəqliyyat dəhlizinin yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu marşruta şərti olaraq “Tramp körpüsü” adı verilib.
Qəzet ardınca yazıb ki, nəqliyyat dəhlizi özəl Amerika şirkəti tərəfindən idarə olunacaq. Marşrutdan istifadədən İrəvan gəlirin cəmi 30%-ni alacaq. Nəşrin iddiasına əsasən, memorandum artıq Azərbaycan, Ermənistan və ABŞ tərəfindən təsdiqlənib. Memorandumda həmçinin Ermənistan ərazisinə ABŞ-ın əhəmiyyətli həcmdə qüvvələrin yerləşdirilməsi də nəzərdə tutulub. Lakin söhbət nizami ordudan yox, 1000-ə yaxın döyüşçüdən ibarət özəl hərbi şirkətdən (PMC) gedir. Bu qüvvələr dəhlizin təhlükəsizliyini təmin edəcək.
Lakin Ermənistan tərəfi nəşri təkzib edib. “Tramp körpüsü” ilə bağlı xəbərlər həqiqəti əks etdirmir. Qeyd olunan məqalənin reallıqla heç bir əlaqəsi yoxdur", - Paşinyan hökumətinin rəsmi açıqlamasında deyilir.
Bu arada İranın Ərdəbildən olan deputatı Sudeif Bədri deyib ki, Zəngəzur dəhlizi layihəsinin həyata keçirilməsi İranın strateji maraqları və rolu nəzərə alınmadan mümkün deyil. O bildirib ki, “son zamanlar dəhlizlə bağlı qeyri-peşəkar və real olmayan bəyanatlar verilir, lakin bu cür layihələr maraqlı tərəflərin, xüsusən də İranın razılığı olmadan icra mərhələsinə keçə bilməz”.
Bədrinin fikrincə, təhdid və təzyiq dili regionda davamlı inkişafı təmin etmək iqtidarında deyil. “Zəngəzur da daxil olmaqla, regionda heç bir tranzit marşrutu İranın həssas və mühüm maraqları nəzərə alınmadan həyata keçirilə və dayanıqlı ola bilməz”, - deputat əlavə edib.
Görəsən, İranın hansı “həssas və mühüm maraqları”ndan söhbət gedir, əgər Azərbaycan və Ermənistan öz aralarında razılığa gələcəksə? Bütün hallarda Bakının əsas tələbi yerində qalır: Naxçıvana keçid maneəsiz və təhlükəsiz olmalıdır.
Bəs proses hansı yöndə inkişaf edir? Zəngəzur “düyünü” açılır, yoxsa ona təzə “düyünlər” vurulur? Rusiya və İranın prosesə təsir imkanları ciddi olaraq qalırmı?
“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Elxan Şahinoğlu "Yeni Müsavat"da Azərbaycanın dəhlizə nəzarətlə bağlı Rusiya və Ermənistan istisna olmaqla, digər təkliflərə müsbət yanaşa biləcəyini qeyd etdi: “ABŞ-ın Türkiyədəki səfiri Tomas Barakın Zəngəzur dəhlizinin Amerika şirkətinə 100 illik icarəyə verilməsi təklifi ilə çıxış etməsi Azərbaycanda və Ermənistanda geniş müzakirə olunur. Çünki bu təklifin səfirin şəxsi fikri olmadığı düşüncəsi var. Səfirin Vaşinqtonun planını səsləndirdiyi ehtimalı yüksəkdir. Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyi bu açıqlamadan bir gün sonra amerikalı diplomatın təklifini rədd edən açıqlama yaymışdı. Bəyanatda bunlar bildirilirdi: "Ermənistan torpaqları yalnız kənd təsərrüfatı məqsədilə icarəyə verilə bilər və ABŞ səfirinin təklif etdiyi format Ermənistan üçün qəbuledilməzdir. Nəqliyyat əlaqələrinin açılması yalnız Ermənistanın suverenliyi, ərazi bütövlüyü və milli qanunvericiliyi çərçivəsində mümkündür. ABŞ səfirinin dediyi variant, yəni digər kommersiya və ya inzibati mexanizmlər əsasında idarəetmə Ermənistanın hüquqi bazasına uyğun gəlmir". Buna baxmayaraq, Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan iyulun 16-da keçirdiyi mətbuat konfransında Zəngəzur dəhlizinin ABŞ və ya Avropa şirkətlərindən birinə icarəyə verilməsini mümkün saydı.
Fikrimcə, Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin bəyanatı İranın mühafizəkar dairələrini sakitləşdirmək üçün idi. Çünki Tehran həm Zəngəzur dəhlizinin, həm də ABŞ və ya Avropa şirkətlərindən birinin dəhlizə nəzarət etməsinin əleyhinədir. Ona görə də Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyi İranın mühafizəkar dairələrini sakitləşdirmək üçün bəyanat yaymışdı. Tomas Barak həm də ABŞ Prezidentinin Suriya üzrə xüsusi nümayəndəsidir. Bu baxımdan Barak Suriyanın keçici prezidenti Əhməd əş-Şaraanın Azərbaycana səfərini diqqətlə izləyib. Tomas Barakın Ağ Ev sahibi Donald Trampla dostluq əlaqələri var. Səfirin Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı təklifi Vaşinqtonun regional planının tərkib hissəsidir. Vaşinqton Rusiya və İranın Cənubi Qafqaza təsirlərini minimuma endirmək istəyir. İranın mühafizəkar dairələrinin narahatlığı artıb.
Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyindən fərqli olaraq Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi amerikalı diplomatın təklifini rədd edən açıqlama yayımlamadı. Prezident İlham Əliyevə Şuşa Media Forumunda mövzu ilə bağlı sual verildikdə o suala rəsmi İrəvanın cavab verməsi gərəkliyini söylədi. Azərbaycan Zəngəzur dəhlizinə Rusiya və Ermənistanın nəzarət etməsini istəmir, qalan təkliflərə isə müsbət yanaşa bilər. Paşinyan anlayır ki, Zəngəzur dəhlizi işə düşmədən Azərbaycanla normal münasibətlər qura bilməyəcək. O, Azərbaycan və Türkiyə ilə münasibətlərin normallaşmasını uzaq gələcəyə saxlamaq istəmir. Buna baxmayaraq, Paşinyan sülh sazişinin imzalanması üçün zəruri olan konstitusiya dəyişikliyini sürətləndirmək istəmir. İlham Əliyev sülh sazişini imzalamağa tələsmir. Əgər Paşinyanın söylədiyi kimi, yeni konstitusiyanın mətnini Ermənistanda parlament seçkisindən sonra referenduma çıxaracaqlarsa, bu, təxminən 10 aylıq müddət deməkdir. Yəni çox da gözləmək lazım gəlməyəcək. Paşinyan Zəngəzur dəhlizini ABŞ və Avropa şirkətlərindən birinə icarəyə vermək istəyirsə, bu qərarını sürətləndirməlidir. Çünki həmin qərardan sonra hələ dəmir yolunu bərpa etmək lazım gələcək. Buna isə vaxt lazımdır".
Siyasi analitik Asif Nərimanlının fikrincə, Zəngəzur dəhlizi “Tramp körpüsü” adlandırılsa belə, bu, məsələnin mahiyyətini dəyişmir: “Azərbaycanı Naxçıvana birləşdirəcək Zəngəzur dəhlizinin ABŞ variantı ilə açılması gündəmdədir. Bunu təkcə mediada yayılan informasiyalar yox, həm də İrəvan və Bakıda liderlər səviyyəsində verilən bəyanatlar da deməyə əsas verir. Paşinyanın "autsorsinq" açıqlaması, Prezident İlham Əliyevin Şuşa Forumunda dedikləri, yəni Ermənistanın nə etmək istədiyi bizi maraqlandırmır, bizim üçün vacib olan Naxçıvana maneəsiz və təhlükəsiz keçidin təmin edilməsidir. Azərbaycan üçün əsas hədəf Naxçıvana maneəsiz keçid əldə etməkdir. İndiyə qədər ən aktual variant 10 noyabr razılaşmasının 9-cu bəndi, yəni Rusiyanın iştirakı idi, lakin bu, Ermənistan və onun Qərb tərəfdaşları tərəfindən qəbul olunmurdu. İndi ABŞ variantı gündəmə gəlib. Rusiya dəhlizdə yer almır, Ermənistanın “suverenlik istəyi” müəyyən qədər təmin olunur, Azərbaycan isə əvvəldən irəli sürdüyü hədəfinə - Naxçıvana maneəsiz keçidə nail olur. Bu marşrutun dəhliz, yoxsa yox, yaxud amerikalıları istəyinə uyğun olaraq, “Tramp körpüsü” adlandırılması mahiyyəti dəyişdirmir. Fikrimcə, bu variant mümkün görünür.
Lakin o da bəllidir ki, ABŞ-ın burada olması Rusiya və İranın müdaxilə cəhdlərini də intensivləşdirəcək. Əslində Rusiyanın son dövrlər paralel şəkildə Azərbaycan və Ermənistana hücumlarının əsas səbəbi də bundan qaynaqlanır. Mövcud şərtlərdə İranın prosesi tormozlamaq imkanları zəifdir. Rusiyanın İranla müqayisədə müəyyən üstünlüyü görünsə də, Moskvanın da təsir rıçaqları güclü deyil. Bu baxımdan Bakı və İrəvan siyasi iradə nümayiş etdirəcəyi təqdirdə, Zəngəzur “düyününün” çözülməsi ehtimalı önə çıxır. Lakin Zəngəzur düyününün bu variantla çözülməsi kommunikasiyanın açılması imkanlarını yaratsa belə, ABŞ-ın, yəni üçüncü tərəfin prosesdə birbaşa iştirakı Cənubi Qafqazın geosiyasi mübarizə poliqonuna çevrilməsi risklərini də aktuallaşdırır. Fikrimcə, Bakı prosesdə Türkiyənin bu və ya digər formada yer almasına çalışmalıdır, eyni zamanda Bakı və İrəvan bu məsələdə də ikitərəfli formata üstünlük verməlidirlər. Türkiyənin iştirakı regional güclər - Rusiya və İran qarşısında qalxan rolunu oynaya bilər".
