Müəllifdən ön söz: Bu silsilə nədən bəhs edir və sizə niyə lazımdır

Pul hər gün ətrafımızda dövr edir – mağazada, bankda, işdə, hətta sadəcə işıqpulu ödəyəndə.

Amma paradoks ondadır ki, iqtisadi xəbərlər nə qədər çoxalsa da, onları oxumaq və araşdırmaq istəyi bir o qədər azalır. Çünki çoxlu sayda mürəkkəb sözlər, anlaşılmaz rəqəmlər və boş vədlər adamı yorur.

Mən, maliyyə barədə qısa və aydın yazılar silsiləsi başlamaq qərarına gəldim – nə darıxdırıcı dərs, nə də dolaşıq terminlər olacaq. Sadəcə hər kəsə toxunan məsələlər barədə: nəyə görə hər şey bahalaşır, banklar əslində necə qazanır, böhran zamanı pullarımızın başına nə gəlir və ümumiyyətlə, maliyyə baxımından özünü necə daha güvənli hiss etmək olar.

Bu, real həyatdan, mətbəxdən, mağazadan, blokdan, qısası, gündəlik həyat nümunələri ilə izah edilən iqtisadi bələdçi olacaq. Çünki çox gözəl anlayıram ki, aranızda iqtisadi təhsili olmayanlar da var. Mənim məqsədim akademik maliyyə dərsi keçmək deyil, iqtisadiyyatın gündəlik həyatımızda necə işlədiyini göstərməkdir.

Əminəm: maliyyə reallığını anlamaq insanı daha təhlükəsiz edir – xüsusən də qeyri-sabit dövrlərdə.

Bir az ironiya, bir az rəqəm və maksimum fayda. Mövzu maraqlı olsa, yazıları çıxarıb çap edib, sonda səliqə ilə cildləməyinizi tövsiyə edirəm. Beləcə, zamanla gündəlik maliyyə məsələləri üzrə kiçik bir bələdçiniz yaranacaq. Beləliklə...

Beləliklə…

İlk baxışdan — bu sadəcə iki kağız parçasıdır: manat və dollar.

Amma onların qarşıdurmasının arxasında bizim hər gün mağazada, işdə, bankda və yanacaqdoldurma məntəqəsində hiss etdiyimiz şeylər dayanır. Bəs iqtisadiyyatı yüksələn ölkədə insan niyə özünü daha yoxsul hiss edə bilər? Valyuta məzənnəsi həyatımıza necə təsir edir – nəzəriyyəsiz, sadə dillə.

Məzənnə niyə vacibdir?

Valyuta məzənnəsi pulların “qiymət cədvəli” kimidir: 1 dollar neçə manat edir. Məsələn, 1 USD = 1.70 AZN olarsa, dollar daha “bahalı” sayılır. Bu məzənnədəki dəyişikliklər iqtisadiyyatda hava dəyişikliyi kimidir. Və bu dəyişikliklər birbaşa bizə təsir edir.

Bu maaşlara necə təsir edir?

Əgər maaşınızı manatda alırsınızsa, amma məişət texnikasından pendirədək bir çox məhsul xaricdən gətirilir və dollarla alınırsa, dollar bahalaşanda siz də sanki az maaş almağa başlayırsınız.

Misal:

2015-ci ildə manatın kəskin ucuzlaşmasından sonra texnika qiymətləri 30-50% bahalaşdı. 800 manata satılan soyuducu 1100 manata qalxdı. Maaşlar isə dəyişmədi. Pulun “çəki”si azaldı.

Yığımlar necə olur?

Əgər manatla pul yığırsınızsa və birdən dollar bahalaşırsa – yığımlarınız sanki “əriməyə” başlayır.

Misal:

2015-ci ilin əvvəlində birinci devalvasiyaya qədər 1000 manat 1275 dollara bərabər idi (1 USD ≈ 0.78 AZN). Fevral devalvasiyasından sonra bu məbləğ 952 dollara (1 USD ≈ 1.05 AZN) düşdü. Dekabrda ikinci devalvasiyadan sonra isə artıq 645 dollara bərabər oldu (1 USD ≈ 1.55 AZN). Ona görə də insanlar pullarını dollarda saxlamağa başladı. Amma burada da çətinliklər var.

Mif: Dollar həmişə xilas yoludur.

Həqiqət: Əgər məzənnə sabitdirsə və ya dollar ucuzlaşırsa, valyutada saxladığınız pullar həm kurs fərqindən, həm də faiz itkisindən sizə zərər verə bilər.

Biznes nə hiss edir?

İş adamları üçün vəziyyət daha çətindir. Çünki onlar xammalı, avadanlığı və ehtiyat hissələrini dollara alıb, məhsulu manata satır. Dollar qalxanda, xərclər artır. Bu halda ya onlar qiyməti artırırlar, ya da mənfəət azalır.

Kiçik biznes xüsusilə həssasdır.

Misal: Elektronika mağazası sahibi məhsulu bir məzənnə ilə alıb, satmaq istəyəndə kurs dəyişərsə və əhali alıcılıq qabiliyyətini itirərsə – zərərə düşür.

Bir az tarix:

2006-2014-cü illərdə manat neft gəlirlərinin hesabına sabit idi və hətta möhkəmlənirdi. 2015-ci ildə isə vəziyyət kəskin dəyişdi. İki devalvasiya baş verdi və dollar 0.78 manatdan 1.55 manata qalxdı.

Bu, əhali üçün şok oldu: qiymətlər qalxdı, yığımlar “əridi”, biznes çaş-baş qaldı. O gündən “məzənnə” sözü əksər insan üçün narahatlıq sinoniminə çevrildi. Anlaşıldı ki, maliyyə savadı artıq lüks yox, zərurətdir.

Dövlət məzənnəni niyə sabit saxlamağa çalışır?

Çünki sabit kurs – iqtisadi sakitlikdir. Məzənnə oynayanda bunlar baş verir:

Mərkəzi Bank dollar satıb, manat alaraq bu dəyişkənliyi yumşaltmağa çalışır. Amma bir şeyi unutmamaq lazımdır: süni sabitlik də təhlükə yarada bilər. Əgər dövlət uzun müddət məzənnəni eyni səviyyədə saxlayırsa, amma bazar şəraiti buna uyğun deyilsə, disbalans yaranır. Bu isə aşağıdakı nəticələrə gətirib çıxara bilər: valyuta çatışmazlığı – banklarda sadəcə olaraq dollar olmur; kölgə valyuta bazarı – burada məzənnə tamamilə fərqli olur; rəsmi mexanizmlərə inamın azalması.

Belə hallar bəzi ölkələrdə baş verib və nəticədə ikili məzənnə və qeyri-rəsmi bazar yaranıb. Buna görə də əsas məsələ sabitliyin mövcudluğu yox, onun əsaslı olmasıdır. Yəni məzənnə reallığı əks etdirməlidir, yoxsa təhlükəli vəziyyət yarana bilər.

Neft, büdcə və ovqat

Sabit məzənnə:

Çünki insanlar sabah maaş və yığımlarının bir gecədə dəyərdən düşməyəcəyini biləndə rahat olurlar.

Bəs “manat-dollar” cütlüyündə əsas söz sahibi kimdir?

Formal olaraq – manat. Çünki bu bizim milli valyutamızdır.

Reallıqda isə dollar dominantdır. Çünki dollar – dünya etibarlılıq vahididir. Dünya ticarəti, neft, investisiyalar – hamısı dollarla ölçülür.

Amma iqtisadiyyat güclənəndə hər şey dəyişir:

Onda manat özünü daha əmin hiss edir və “arxa ilə sürünən” deyil, “arxası ilə aparan” ola bilər.

Nəticə:

Valyuta kursu təkcə qrafik deyil. O bizim soyuducumuz, istirahətimiz, mənzilimiz, pensiyamız deməkdir. Kursu başa düşmək – maliyyə savadının vacib hissəsidir. Onsuz insan başqalarının qərarlarının qurbanına çevrilə bilər.

“Manat-dollar” cütlüyündə əbədi çempion yoxdur. Hər şey iqtisadiyyatın durumu, dövlət siyasəti və bizim pulla ağıllı davranmaq bacarığımızdan asılıdır.

Fuad Rəsulov - pressklub.az