Azərbaycanın 44 günlük Vətən müharibəsindəki qələbəsindən sonra regionda yeni reallıq yaranıb.

Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Azərbaycana, Laçına səfəri zamanı səsləndirdiyi fikirlər də Cənubi Qafqazda yeni bir geosiyasi mərhələnin başlandığını göstərir. Onun "Biz artıq Cənubi Qafqazda sülh və əmin-amanlıq görmək istəyirik" bəyanatı təkcə Bakı ilə İrəvan arasında sülh prosesinə dəstək kimi yox, həm də Türkiyənin bu bölgəyə baxışındakı dəyişiklik kimi dəyərləndirilir. Türkiyə Prezidenti Ərdoğanın sözlərindən bəlli olur ki, Türkiyə Cənubi Qafqazda sülhü yalnız siyasi baxımdan deyil, iqtisadi və nəqliyyat baxımından da düşünür.

Zəngəzur dəhlizi artıq sadəcə yol layihəsi deyil, bu, Ankaranın Türk dünyası ilə birləşmək strategiyasının əsas prinsiplərindən biridir. Ərdoğanın “Türkiyə üzərindən Türk dünyasına uzanan inteqrasiya xətti” fikri göstərir ki, bu baxış artıq real infrastruktur planlarına çevrilir. Bu isə o deməkdir ki, sülhə yalnız Bakı-İrəvan deyil, Bakı-Ankara-Mərkəzi Asiya prizmasından da baxmaq lazımdır. İran Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndəsi Səid Xətibzadə “Danışıqlara platforma verməyə hazırıq” desə də, hiss edilir ki, bu diplomatik balansı qorumaq üçün səslənən cümlədir.

Tehran həm “sülhə dəstək” verdiyini deyir, həm də Zəngəzur dəhlizi məsələsində ehtiyatlı davranır. Bəzən bu məsələdə açıq qısqanclıq edir. Çünki Tehran yaxşı bilir ki, bu dəhliz açılsa, İranın bölgədəki logistik əhəmiyyəti azalar, geoiqtisadi təsiri zəifləyər. İran fayda gətirə biləcək layihədən ona görə uzaq durur ki, bu dəhliz "Azərbaycan-Türkiyə-Türk dünyası" xəttini gücləndirəcək və özü bu prosesdən kənarda qalacaq.

Halbuki Ərdoğanın “İranın da bu addımları dəstəkləyəcəyini gözləyirik” sözləri Tehrana açıq şəkildə “gəl, bir yerdə olaq” mesajıdır. Türkiyə “qazan-qazan” yanaşması təklif edir, amma İran bu çağırışa ehtiyatla, öz siyasi və ideoloji çərçivələri içindən cavab verir. Söhbət təkcə Ermənistanla münasibətlərin normallaşmasından getmir. Söhbət bütövlükdə regionda yeni iqtisadi-siyasi düzənin qurulmasından gedir. Bu yeni düzəndə həm İran, həm də Ermənistan üçün seçim var: ya bu sistemin içində olub əməkdaşlıq edəcəklər, ya da tədricən təcrid olunmaq riski ilə üz-üzə qalacaqlar.

İranın Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı ehtiyatlı və bəzən əngəlləyici mövqeyinin kökündə geoiqtisadi narahatlıqlar dayanır, yoxsa bu, daha çox geosiyasi "Türk blokuna" qarşı strateji bir manevrdir? 

“Radikal və sərt ritorika ilə çıxış etmir, amma…”

"Cümhuriyyət"-ə açıqlamasında siyasi ekspert Ülviyyə Zülfüqar bildirib ki, İran Zəngəzur dəhlizinin açılmasını regionda Türkiyə və ümumilikdə Türk qüvvələrinin gücünün artması kimi qiymətləndirir və bu səbəbdən Rusiya ilə eyni mövqedən çıxış edir:

"Onların bu məsələyə yanaşması tam eyni xətt üzərindədir demək çətin olsa da, ən azından paralel mövqe sərgilədikləri müşahidə olunur. Bəli, İran hazırda əvvəlki rəhbərliyin sərgilədiyi sərt mövqedən fərqli bir yanaşma nümayiş etdirməyə çalışır, ən azı, görüntü olaraq Azərbaycan və Türkiyə ilə münasibətləri istiləşdirmiş və ya yumşaltmış kimi görünür. Lakin bu yanaşmanın arxasında öz maraqları dayanır. İran Zəngəzur dəhlizinin açılmasına ehtiyatla yanaşır və əvvəlki sərt mövqedən tamamilə geri çəkildiyini söyləmək hələ tezdir.

Eyni zamanda, İranın alternativ dəhliz ideyaları axtarması bu məsələ ilə bağlı qeyd etdiyim fikirləri müəyyən qədər təsdiqləyir. İran da yaxşı bilir ki, bu alternativ dəhlizlər Zəngəzur dəhlizinə geosiyasi baxımdan əvəz ola bilməz. Lakin mövcud siyasi şəraitdə bu dəhlizin qarşısını almaq və ya balans yaratmaq məqsədilə belə təşəbbüslərlə çıxış edir. Bununla belə, İran əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, bu məsələdə radikal və sərt ritorika ilə çıxış etmir. Bu da onu göstərir ki, gələcəkdə, Zəngəzur dəhlizi açıldıqdan sonra İranın mövqeyində müəyyən yumşalma müşahidə oluna bilər".

Rusiya ilə konkret razılaşma?

Ekspert hesab edir ki, bütün bunlara baxmayaraq İran hələ də Zəngəzur dəhlizinin açılmasına qarşıdır. Çünki bu dəhliz Azərbaycanın, Türkiyənin və ümumiyyətlə, Türk dünyasının birliyini gücləndirəcək, onların bir-birinə daha sıx bağlanmasını təmin edəcək:

“Uzun illər bölgədəki quru və logistik yolların bloklanması bu əlaqələri zəiflətmişdi. İndi isə bu əngəllərin aradan qalxması İran üçün müəyyən təhlükə kimi görünür. Bu səbəbdən İran tərəfi öz mövqeyini qoruyub saxlayır”. 

Ekspert qeyd edir ki, bu məsələdə Rusiya ilə konkret razılaşma və ya açıq ittifaq mövcud deyil:

“İran və Rusiya eyni mövqeyi bölüşsələr də, aralarında bu istiqamətdə hər hansı razılaşmanın olduğu qənaətində deyiləm. Amma gələcəkdə Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı konkret razılaşmalar əldə olunsa və proses irəliləsə, İran-Rusiya mövqelərinin daha da yaxınlaşması mümkündür. Çünki onların bu və digər məsələlərdə daha əvvəl də müttəfiq kimi çıxış etdikləri hallara rast gəlinib. Bu təcrübəyə əsaslanaraq, gələcəkdə də belə bir yaxınlaşma ehtimalını istisna etmirəm".